Arapçada fiillerden isim türetmek, Arapça dilinin zengin morfolojik yapısının temel bir özelliğidir. “Fiilden isim yapma” süreci, dilbilgisel kurallara dayalıdır ve bu süreçte belirli vezinler (kalıplar) kullanılır. İşte fiilden isim yapmanın ana kuralları ve örneklerle açıklaması:
1. İsimler için Genel Türetim Türleri
Arapçada fiilden türetilen isimler genellikle şu amaçlarla kullanılır:
- Fail (özne) anlamında isim
- Mef’ul (nesne) anlamında isim
- Mekan, zaman, meslek ya da araç ifade eden isimler
- Masdar (fiilin kökü, mastar) anlamında isim
2. Fail İsmine (İsm-i Fail) Çevirme
Tanım:
Fiilin öznesini (fiili yapan kişi veya varlık) ifade eden isimdir. “Yapan kişi veya şey” anlamına gelir.
Vezin:
- Üç harfli (sülasi) fiiller için:
- فَاعِلٌ vezni kullanılır.
- Örnek:
- كَتَبَ (yazdı) → كَاتِبٌ (yazan, yazar)
- دَرَسَ (ders çalıştı) → دَارِسٌ (çalışan, öğrenci)
- Daha uzun (mezid) fiiller için:
- Mezid fiillerin ism-i failleri muzarilerinden yapılır. Başındaki muzarat harfi atılıp, yerine zammeli bir mim getirilir. (مُ) Fiilin orta harfinin harekesi kesra yapılır.
- Örnek:
- أَكْمَلَ (tamamladı) → مُكْمِلٌ (tamamlayan)
- تَعَلَّمَ (öğrendi) → مُتَعَلِّمٌ (öğrenen)
3. Mef’ul İsmine (İsm-i Mef’ul) Çevirme
Tanım:
Fiilden etkilenen nesneyi (fiilin yapıldığı kişi veya şey) ifade eder. “Yapılan şey” anlamındadır.
Vezin:
- Üç harfli (sülasi) fiiller için:
- مَفْعُولٌ vezni kullanılır.
- Örnek:
- كَتَبَ (yazdı) → مَكْتُوبٌ (yazılan, mektup)
- نَصَرَ (yardım etti) → مَنْصُورٌ (yardım edilen)
- Daha uzun (mezid) fiiller için:
- Mezid fiillerin ism-i failleri muzarilerinden yapılır. Başındaki muzarat harfi atılıp, yerine zammeli bir mim getirilir. (مُ) Fiilin orta harfinin harekesi fetha yapılır.
- Örnek:
- أَكْمَلَ (tamamladı) → مُكْمَلٌ (tamamlanan)
- تَعَلَّمَ (öğrendi) → مُتَعَلَّمٌ (öğrenilen)
4. Masdar (Fiilin Kök Anlamı) Türetme
Tanım:
Fiilin gerçekleşme kökünü ifade eden isimdir. “Fiilin adı” olarak düşünülebilir.
Vezin:
- Sülasi fiiller:
- Masdar vezinleri çeşitlidir, ezberlenmeleri gerekir.
- Örnek:
- كَتَبَ (yazdı) → كِتَابَةٌ (yazma)
- ذَهَبَ (gitti) → ذَهَابٌ (gitme)
- عَمِلَ (çalıştı) → عَمَلٌ (çalışma)
- Mezid fiiller:
- Genellikle fiilin yapısına göre türetilir. Mezid fiillerin bablarının adı o fiillerin mastarları ile aynıdır. (İf’âl, tef’îl, mufâale vb.)
- Örnek:
- أَكْمَلَ (tamamladı) → إِكْمَالٌ (tamamlama)
- تَعَلَّمَ (öğrendi) → تَعَلُّمٌ (öğrenme)
5. Mekan ve Zaman İsimleri (İsim-i Mekan ve İsim-i Zaman)
Tanım:
Fiilin gerçekleştiği yeri veya zamanı ifade eder.
Vezin:
- Sülasi fiiller için:
- مَفْعَلٌ veya مَفْعِلٌ vezni kullanılır.
- Örnek:
- كَتَبَ (yazdı) → مَكْتَبٌ (ofis, yazılan yer)
- جَلَسَ (oturdu) → مَجْلِسٌ (oturulan yer, meclis)
- Mezid fiiller için:
- İsm-i mefulleri gibi yapılır.
- Örnek:
- أَكَلَ (yedi) → مَأْكَلٌ (yemek yeri)
- صَلَّى (namaz kıldı) → مُصَلًّى (namaz kılınan yer)
6. Araç İsimleri (İsim-i Alet)
Tanım:
Fiilin gerçekleşmesi için kullanılan araç veya gereçleri ifade eder.
Vezin:
- Genellikle مِفْعَلٌ, مِفْعَالٌ veya مِفْعَلَةٌ vezni kullanılır.
- Örnek:
- فَتَحَ (açtı) → مِفْتَاحٌ (anahtar)
- نَشَرَ (yaydı) → مِنْشَارٌ (testere)